پرسش :

تعداد شهدای کربلاء چند نفر بود؟ یعنی آیا 72 نفر در جریان عاشوراء و فاجعه کربلاء به شهادت رسیدند؟

پاسخ :

دربارۀ تعداد دقیق شهدای کربلا اختلاف وجود دارد؛ اما قطعاً تعداد آنها از 72 نفر که معروف شده، بیشتر بوده است. برخی عدد آنها را 80 نفر، برخی 82 نفر، برخی 113 نفر و برخی 120 نفر ذکر کرده اند. بیشترین عددی که ذکر شده، 155 نفر است.

«شیخ مفید» در کتاب الإرشاد سرهای جدا شده از ياران حضرت را 72 سر ذكر كرده است و شايد همين امر، سبب شهرت «72 تن» شده است.

شهدای واقعه کربلا را به چهار دسته ، می توان تقسیم کرد :

دسته اوّل) اصحاب پیامبر (شهدای کربلا از یاران پیامبر خدا صلی الله علیه وآله):
۱. اَنَس بن حارث
۲. عبد الرحمان بن عبد ربّه انصاری. [۱]

دسته دوم) اصحاب امیرالمؤمنین (شهدای کربلا از یاران امام علی علیه السلام):
۳. ابو ثُمامه عمرو بن عبد اللّه صائِدی
۴. حبیب بن مُظاهر اسدی
۵. زاهر ، غلام عمرو بن حَمِق
۶. عمّار بن ابی سلامه دالانی
۷. سعد بن حارث خُزاعی ، غلام امیر مؤمنان علیه السلام
۸. عبد اللّه بن عُمَیر کلْبی
۹. کردوس بن زهیر
۱۰. نافِع بن هلال جملی .

دسته سوم) بنی هاشم (شهدای کربلا از اهل بیت امام حسین علیه السلام):
۱۱. حضرت علی اکبر
۱۲. عبد اللّه (علی اصغر)
۱۳. عبد اللّه بن علی
۱۴. عثمان بن علی
۱۵. جعفر بن علی
۱۶. عبّاس بن علی
۱۷. ابو بکر بن علی
۱۸. محمّد بن علی
۱۹. ابو بکر بن حسن
۲۰. عبد اللّه بن حسن
۲۱. قاسم بن حسن
۲۲. جعفر بن عقیل
۲۳. عبد الرحمان بن عقیل
۲۴. عبد اللّه بن عقیل
۲۵. محمّد بن ابی سعید بن عقیل
۲۶. عبد اللّه بن مسلم بن عقیل
۲۷. محمّد بن عبد اللّه بن جعفر
۲۸. عون بن عبد اللّه بن جعفر .

در گزارش های نادر، افراد دیگری نیز در شمارِ شهدای اهل بیت آمده اند؛ از جمله:

۲۹. ابراهیم بن علی [۲]
۳۰. عبّاس اصغر بن علی [۳]
۳۱. جعفر بن علی [۴]
۳۳. عبد اللّه اصغر بن علی [۵]
۳۴. عبید اللّه بن علی [۶]
۳۵. عمر بن علی [۷]
۳۶. عتیق بن علی [۸]
۳۷. قاسم بن علی [۹]
۳۸. بشر بن حسن [۱۰]
۳۹. عمر بن حسن [۱۱]
۴۰. ابو بکر بن حسین [۱۲]
۴۱. ابو بکر بن قاسم بن حسین [۱۳]
۴۲. ابراهیم بن حسین [۱۴]
۴۳. جعفر بن حسین [۱۵]
۴۴. حمزة بن حسین [۱۶]
۴۵. زید بن حسین [۱۷]
۴۶. قاسم بن حسین [۱۸]
۴۷. محمّد بن حسین [۱۹]
۴۸. عمر بن حسین [۲۰]
۴۹. محمّد بن عقیل [۲۱]
۵۰. محمّد بن عبد اللّه بن عقیل [۲۲]
۵۱. حمزة بن عقیل [۲۳]
۵۲. علی بن عقیل [۲۴]
۵۳. عَون بن عقیل [۲۵]
۵۴. جعفر بن محمّد بن عقیل [۲۶]
۵۵. ابو سعید بن عقیل [۲۷]
۵۶. ابراهیم بن مسلم بن عقیل [۲۸]
۵۷. محمّد بن مسلم بن عقیل [۲۹]
۵۸. عبد الرحمان بن مسلم بن عقیل [۳۰]
۵۹. عبید اللّه بن مسلم بن عقیل [۳۱]
۶۰. ابو عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [۳۲]
۶۱. علی بن مسلم بن عقیل [۳۳]
۶۲. ابراهیم بن جعفر [۳۴]
۶۳. ابو بکر بن عبد اللّه بن جعفر [۳۵]
۶۴. عون اصغر بن عبد اللّه بن جعفر [۳۶]
۶۵. حسین بن عبد اللّه بن جعفر [۳۷]
۶۶. عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر [۳۸]
۶۷. عون بن جعفر بن جعفر [۳۹]
۶۸. محمّد بن جعفر [۴۰]
۶۹. محمّد بن عبّاس [۴۱]
۷۰. احمد بن محمّد هاشمی. [۴۲]

دسته چهارم) اصحاب امام حسین علیه السلام:

۷۱. ابراهیم بن حُصَین اسدی
۷۲. برادرزاده حُذَیفة بن اَسید غِفاری
۷۳. ابو هَیاج
۷۴. اَدهَم بن امیه
۷۵. انیس بن مَعقِل اَصبَحی
۷۶. بُرَیر بن خُضَیر
۷۷. بشیر بن عمرو حَضرَمی
۷۸. جابر بن حَجّاج
۷۹. جَبَلة بن علی شیبانی
۸۰. جُنَادة بن حارث
۸۱. جُندَب بن حجیر
۸۲. جوانی که پدرش شهید شده بود
۸۳. جون ، غلام ابو ذر
۸۴. جوین بن مالک
۸۵. حارث بن اِمرؤ القیس
۸۶. حارث بن نَبهان ، غلام حمزة بن عبد المطّلب
۸۷. حتوف بن حارث
۸۸. حَجّاج بن زید
۸۹. حَجّاج بن مَسروق
۹۰. حُرّ بن یزید ریاحی
۹۱. حلّاس بن عمرو
۹۲. نُعمان بن عمرو
۹۳. حَنظَلة بن اسعد
۹۴. رافع ، هم پیمان بنی شنده
۹۵. رُمَیث بن عمرو
۹۶. زُهَیر بن بِشْر خَثعَمی
۹۷. زُهَیر بن سلیم اَزْدی
۹۸. زُهَیر بن قَین بَجَلی
۹۹. زید بن مَعقِل
۱۰۰. سالم، هم پیمان ابن مدنیه
۱۰۱. سعد بن حنظله تمیمی
۱۰۲. سعید بن عبد اللّه حنفی
۱۰۳. سعید بن کردَم
۱۰۴. سلیمان ، غلام امام حسین علیه السلام
۱۰۵. سلیمان بن ربیعه
۱۰۶. سوّار بن ابی حِمیر
۱۰۷. سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع
۱۰۸. سیف بن حارث جابری
۱۰۹. سیف بن مالک
۱۱۰. شَبیب بن عبد اللّه نَهشَلی
۱۱۱. شوذَب ، هم پیمان بنی شاکر
۱۱۲. ضُباب بن عامر
۱۱۳. ضَرغامة بن مالک
۱۱۴. عابِس بن ابی شَبیب شاکری
۱۱۵. عامر بن مسلم
۱۱۶. سالم ، غلام عامر بن مسلم
۱۱۷. عباد بن ابی مهاجر
۱۱۸. عبد الرحمان بن عبد اللّه اَرحَبی (یزَنی)
۱۱۹. عبد اللّه بن قیس غِفاری
۱۲۰. عبد الرحمان بن قیس غِفاری
۱۲۱. عُقْبة بن صَلت
۱۲۲. عمّار بن حسّان طایی
۱۲۳. عمران بن کعب
۱۲۴. عمر بن اَحدوث حَضرَمی
۱۲۵. عمر بن خالد صَیداوی
۱۲۶. سعد ، غلام عمر بن خالد صَیداوی
۱۲۷. عمرو بن خالد اَزْدی
۱۲۸. خالد بن عمرو اَزْدی
۱۲۹. عمرو بن ضَبیعه
۱۳۰. عمرو بن عبد اللّه جُندَعی
۱۳۱. عمرو بن قَرَظَه انصاری
۱۳۲. عُمَیر (/ عمرو) بن عبد اللّه مَذحِجی
۱۳۳. غلام ترک
۱۳۴. قارِب، غلام امام حسین علیه السلام
۱۳۵. قاسم بن حبیب اَزْدی
۱۳۶. قَعنَب بن عمرو نَمِری|
۱۳۷. کنانة بن عتیق
۱۳۸. مالک بن عبد بن سَریع جابری
۱۳۹. مُجَمِّع بن زیاد
۱۴۰. مُجَمّع بن عبد اللّه عائِذی
۱۴۱. پسر مُجَمّع بن عبد اللّه عائذی
۱۴۲. مسعود بن حَجّاج
۱۴۳. [فرزندش]عبد الرحمان بن مسعود
۱۴۴. مُسلم بن عَوسَجه اسدی
۱۴۵. مسلم(/ اَسلَم) بن کثیر
۱۴۶. مُنجِح ، غلام امام حسین علیه السلام
۱۴۷. نَعیم بن عَجْلان
۱۴۸. هَفهاف بن مُهَنَّد راسِبی
۱۴۹. هَمّام بن سَلَمه قانِصی (قایضی)
۱۵۰. وَهْب بن وهب
۱۵۱. یحیی بن سلیم مازِنی
۱۵۲. ابو شعشعا ، یزید بن زیاد بن مُهاصِر
۱۵۳. یزید بن نَبیط عبدی
۱۵۴. و فرزندش عبد اللّه بن نَبیط عبدی
۱۵۵. و فرزند دیگرش عبید اللّه بن نَبیط عبدی.

افزون بر اسامی یاد شده ، افراد دیگری نیز جزو شهدای کربلا گزارش شده اند که به دلیل معتبر نبودن منابع گزارش ها ، از ذکر آنها ، صرف نظر کردیم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی نوشت ها:

[۱] افراد ديگرى هم از صحابه پيامبر(ص) در سپاه امام(ع) ذکر شده اند؛ امّا بر اساس مداركى كه فعلاً در دست هستند، تنها درباره اين دو نفر مدرك روشن و معتبر وجود دارد.

[۲] لباب الأنساب: ج ۱ ص ۴۰۰ ، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۲ ؛ عقد الفريد : ج ۳ ص ۳۷۰ ، الامامة والسياسة : ج ۲ ص ۱۲ ، مقاتل الطالبيّين : ص ۹۱ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى: ج ۲ ص ۴۷ .

[۳] تهذيب الكمال: ج ۲۰ ص ۴۷۹ ، تاريخ خليفة بن خيّاط : ص ۱۷۹ .

[۴] عبد اللّه اكبر بن على الثقات، ابن حبّان: ج ۲ ص ۳۱۰ و در ص ۳۱۱ و در آن آمده است : مادرش ليلى دختر ابو مُرة بن عروة بن مسعود است .

[۵] المناقب، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۲ (كه در آن ، نامى از عبداللّه فرزند اُم البنين نيامده و ممكن است اين ، همان باشد) .

[۶] الإرشاد: ج ۱ ص ۳۵۵ و ج ۲ ص ۱۲۵ ، مجموعة نفيسة : ص ۱۰۸ (تاج المواليد) ، المزار ، شهيد اوّل : ص ۱۴۹ ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۶ ، كشف الغمة : ج ۲ ص ۶۶ ؛ تاريخ الطبرى : ج ۵ ص ۱۵۳ عن هشام ، تهذيب الكمال : ج ۲۰ ص ۴۷۹ ، الفصول المهمة : ص ۱۳۹ وفيه «عبد اللّه » .

در تعدادى از منابع آمده كه او در مذار، كشته شده است (ر . ك : تاريخ الطبرى : ج ۶ ص ۱۱۵ و ج ۵ ص ۱۵۴ ، الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۱۹ و ج ۵ ص ۱۱۷ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۲ ، جمهرة أنساب العرب : ص ۳۸، نسب قريش: ص۴۴ ، مقاتل الطالبيّين : ص۹۲ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص۱۷۴ ، صفة الصفوة : ج ۱ ص ۱۳۰ ؛ المجدى : ص ۱۷ . در سرائر : ج ۱ ص ۶۵۶ آمده است : شيخ مفيد در كتاب الإرشاد گفته كه عبيداللّه بن نهشليه ، با برادرش حسين عليه السلام در كربلا شهيد شد و اين بى ترديد ، خطاى فاحشى است ؛ زيرا عبيداللّه بن نهشليه ، جزو سپاه مُصعَب بن زبير و از ياران او بود و ياران مختار بن ابى عبيد ، او را در مَذار كشتند .

[۷] ر. ك : ص ۱۱۷ (فصل پنجم : شهادت فرزندان امير مؤمنان عليه السلام / يادآوري) .

[۸] سير أعلام النبلاء: ج ۳ ص ۳۲۰ ، تاريخ الإسلام ، ذهبى : ج ۵ ص ۲۱، تهذيب الكمال : ج ۲۰ ص ۴۷۹ .

[۹] المناقب، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۰۷ .

[۱۰] المناقب، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۲ .

[۱۱] المناقب، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۲ ؛ مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۸ .

[۱۲] ر . ك: ص ۱۳۵ (فصل ششم / ابوبكر بن حسن) .

[۱۳] تاريخ خليفة بن خيّاط: ص ۱۷۹ .

[۱۴] المناقب، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۱۳ .

[۱۵] الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة): ج ۱، ص ۴۷۶ ؛ المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۳ .

[۱۶] المناقب، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۱۳ .

[۱۷] همان.

[۱۸] المناقب، ابن شهر آشوب: ج ۴ ص ۱۰۸ ؛ در أنساب الأشراف :ج۳ ص ۴۲۲ «قاسم بن حسن» را ذكر نكرده و احتمال تصحيف ، قوى است .

[۱۹] المناقب، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۳ ؛ تذكرة الخواص : ص ۲۷۷ .

[۲۰] المناقب، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۳ .

[۲۱] أنساب الأشراف: ج ۲ ص ۳۲۸ و ۴۱۴ ، الأخبار الطوال : ص ۲۵۷ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۸ .

[۲۲] نسب قريش: ص ۴۵، مقتل الإمام أميرالمؤمنين على بن أبى طالب ، ابن ابى الدنيا : ص ۱۲۲ ؛ لباب الأنساب : ج ۱ ص ۳۳۴ .

[۲۳] المجدى: ص ۳۰۸.

[۲۴] مقاتل الطالبيّين: ص ۹۸ ، لباب الأنساب : ج ۱ ص ۴۰۲ .

[۲۵] أنساب الأشراف: ج ۳ ص ۴۲۲ ، تذكرة الخواص : ص ۲۵۵ ؛ المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۲ .

[۲۶] مقاتل الطالبيّين: ص ۹۸ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۸ ؛ المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۲ .

[۲۷] المجدى: ص ۳۰۸.

[۲۸] الأمالى، صدوق: ص ۱۴۳، الرقم ۱۴۵ .

[۲۹] مقاتل الطالبيّين: ص ۹۷، تذكرة الخواص: ص ۲۵۵، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۸ ، كفاية الطالب : ص ۴۴۷ ؛ الأمالى ، صدوق : ص ۱۴۳ الرقم ۱۴۵ ، لباب الأنساب : ج ۱ ص ۳۳۵ و ۴۰۲ ، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۰۶ و ۱۱۲.

[۳۰] تاريخ خليفة بن خيّاط: ص ۱۷۹ ، سير أعلام النبلاء : ج ۳ ص ۳۲۰، نسب قريش : ص ۸۴ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۷ .

[۳۱] الإقبال: ج ۳ ص ۷۶، بحار الأنوار : ج ۴۵ ص ۶۸ .

[۳۲] مصباح الزائر: ص ۲۸۱ ، بحار الأنوار : ج ۱۰۱ ص ۲۷۱ .

[۳۳] لباب الأنساب: ج ۱، ص ۳۳۵.

[۳۴] مقتل الحسين عليه السلام، خوارزمى: ج ۲، ص ۴۹ .

[۳۵] أنساب الأشراف: ج ۲، ص ۳۲۵ ، شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد: ج ۱۵، ص ۲۳۷، (گفته شده است كه در واقعه «حَرّه» كشته شده است ر. ك: مقاتل الطالبيّين : ص ۱۲۲ ، جمهرة أنساب العرب : ص ۶۸) .

[۳۶] نسب قريش: ص ۸۳ ، جمهرة أنساب العرب : ص ۶۸ .

[۳۷] نسب قريش: ص ۸۳ ، جمهرة أنساب العرب : ص ۶۸ .

[۳۸] مقاتل الطالبيّين: ص ۹۶ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۸ ، كفاية الطالب : ص ۴۴۶ ؛ المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۰۶ و ۱۱۲ وفيه «عبد اللّه بن عبد اللّه بن جعفر» .

[۳۹] أنساب الأشراف: ج۲ ص ۲۹۹ وفيه «قيل» ؛ المجدى : ص ۲۹۶ ، لباب الأنساب : ج ۱ ص ۳۶۱ ، عمدة الطالب : ص ۳۶ ،

گفته شده است كه در شوشتر كشته شده (ر . ك : أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۲۹۹ از ابو اليقظان بصرى ، المعارف ، ابن قتيبة : ص ۲۰۶ ، الإصابة : ج ۴ ص ۴۱۹ ، ذخائر العقبى : ص ۳۶۷) ،

و گفته شده است كه در صفّين ، كشته شده است (ر. ك: أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۲۹۹).

[۴۰] أنساب الأشراف: ج ۲ ص ۲۹۹ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۹ ؛ در المجدى : ص ۲۹۶ و عمدة الطالب : ص ۳۶ آمده «محمد الاصغر» ، رجال ابن داوود : ص ۱۶۷ .

گفته شده است كه در شوشتر كشته شده است (ر . ك : أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۲۹۹ ، المعارف ، ابن قتيبة : ص ۲۰۶ ، الإصابة : ج ۶ ص ۷ ، ذخائر العقبى : ص ۳۶۷) .

گفته شده است كه در صفّين كشته شده است (ر . ك : أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۲۹۹ ؛ لباب الأنساب : ج ۱ ص ۳۶۱) .

[۴۱] المناقب، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۱۲.

[۴۲] المناقب، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۰۵ ابن شهر آشوب ، از او رَجَزى نقل نموده است ؛ ولى از كشته شدن او سخن نمى گويد.

…………………………..
پایان پیام/ 101